ΝΕΕΣ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ

ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΝΩΣΗ ΥΔΡΟΓΕΩΛΟΓΩΝ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΥΔΡΟΓΕΩΛΟΓΙΑΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΕΩΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΥΔΡΟΓΕΩΛΟΓΙΑΣ

11^ο ΔΙΕΘΝΕΣ ΥΔΡΟΓΕΩΛΟΓΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΑΘΗΝΑ, 2017

ΕΝΑΡΚΤΗΡΙΑ ΟΜΙΛΙΑ

Από τη Γη στη Γαία με το Νερό

Αρχή πάντων ύδωρ …

Θαλής ο Μιλήσιος

… Ψυχήσιν Θάνατος ύδωρ γενέσθαι, ύδατι δε θάνατος γην γενέσθαι,

εκ γης δε ύδωρ γίνεται, εξ ύδατος δε ψυχή …

Ηράκλειτος ο Εφέσιος

Κυρίες και κύριοι, καλησπέρα σας.

Είμαι ιδιαίτερα χαρούμενος που το Συνέδριο της Ελληνικής Επιτροπής Υδρογεωλογίας, από καιρό αναβαθμισμένο, διεθνοποιημένο και ανοικτό σε όμορες επιστήμες, φτάνει στον αριθμό 11. Μια Επιτροπή Υδρογεωλογίας, η αρχαιότερη της ΕΓΕ, που ανασυστάθηκε, επανιδρύθηκε την δεκαετία του ΄70, με πρωτοβουλία μιας ομάδας Υδρογεωλόγων, με επί κεφαλής τον Γιώργο Καλλέργη, τον Γιώργο Ζερβογιάννη και άλλους, συνεχίζοντας το έργο του ιδρυτή της Επιτροπής Γεωργίου Γεωργαλά, που διετέλεσε, μεταξύ άλλων, Καθηγητής του Γεωπονικού Πανεπιστημίου και του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Στη συνέχεια, η Επιτροπή, πρώτη από τις επιτροπές της ΕΓΕ που μπήκε στο διεθνή χώρο, αποτέλεσε και αποτελεί, μέχρι σήμερα, το Ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Ενώσεως Υδρογεωλόγων (International Association of Hydrogeologists – IAH), συμμετέχοντας ενεργά στις δραστηριότητές της και στις επιτροπές της, αλλά και σε άλλες Ευρωπαϊκές επιτροπές όπως τις επιτροπές COST Action, και Flood Declaration, διοργανώνοντας διεθνές Workshop στην Τήνο, το 2002 και έχοντας, στη συνέχεια, την προεδρία της Διεθνούς Επιτροπής Υδρογεωλογίας Σκληρών Διερρηγμένων Πετρωμάτων, Hard Fissured Rocks Hydrogeology Commission. Στο εσωτερικό της χώρας, η Επιτροπή είναι πάντα παρούσα και παρέχει την επιστημονική της γνώση στην Ελληνική Γεωλογική Εταιρεία, στη Διοίκηση, κεντρική, περιφερειακή και τοπική και στον Ελληνικό λαό. Θερμές ευχαριστίες στην Οργανωτική και Επιστημονική Επιτροπή και, ιδιαιτέρως στον Πρόεδρο, Καθηγητή Γιώργο Σταμάτη, που είναι η δεύτερη φορά που οργανώνει το Συνέδριο. Ευχαριστίες για την διοργάνωση, αλλά και για την τιμή που μου κάνουν να μου εμπιστευθούν την εναρκτήρια ομιλία.

Η Υδρογεωλογία ασχολείται, κυρίως, με τα υπόγεια νερά, αλλά, σε κάποιο αναγκαίο βαθμό, και με τα επιφανειακά, όπως είναι φυσικό, άρα ασχολείται με τη μελέτη, την έρευνα και την αξιοποίηση του βασικού συστατικού της Γης, του υδάτινου στοιχείου. Ωστόσο, η θεώρηση της Γης έχει αλλάξει από το αρχικό νεφέλωμα στον ψυχόμενο πλανήτη, στον έμβιο πλανήτη και, τελικώς, στην μετατροπή της Γης σε Γαία. Ολα αυτά, με βασικό πρωταγωνιστή το νερό, το οποίο θα δούμε και από μια άλλη, κοσμογονική και κοσμολογική πλευρά.

Η Γη, ως αποτέλεσμα των συμπαντικών διαδικασιών και εξελίξεων, έχει τη δική της ιστορία, που περιλαμβάνει τον αρχικό σχηματισμό της, τη σταδιακή διαμόρφωσή της, τη σταδιακή ψύξη του στερεού φλοιού της, τη διακεκριμένη διαφοροποίηση της επιφάνειάς της σε υγρή αέρια και στερεή φάση, την «τελική» διαμόρφωση των ηπείρων και ωκεανών της και το σύνολο των ενδογενών και εξωγενών διαδικασιών και δυνάμεων, που συνεχίζονται μέχρι σήμερα. Η μετατροπή της Γης σε Γαία είναι γεγονός, από την αρχή, με τη συνεργασία όλων των γήινων στοιχείων και απομένει η ολοκλήρωση της αλλαγής αυτής.

Σε κάποιο σημείο της ιστορίας αυτής, εμφανίζεται η ζωή και ένας νέος κόσμος σχηματίζεται και εξελίσσεται πάνω ή μέσα στη Γη. Ο βιολογικός κόσμος, ο κόσμος των φυτών και των ζώων, με το πλέον εξελιγμένο δημιούργημά του, τον Ανθρωπο. Η εμφάνιση της ζωής πραγματοποιείται λόγω του νερού και μέσα στο νερό, το οποίο γίνεται η απαραίτητη προϋπόθεση για την εμφάνιση και διατήρηση της ζωής, τουλάχιστον όπως εμείς την ξέρουμε. Την ίδια στιγμή, το νερό γεφυρώνει τον προϋπάρχοντα άβιο κόσμο με τον νέο, έμβιο κόσμο, είτε λόγω της καθοριστικής του παρουσίας και στους δύο κόσμους, είτε λόγω της δράσης του στη διατήρηση της βάσης της τροφικής αλυσίδας, με το ρόλο του στη διατήρηση των πράσινων φυτών, στη φωτοσύνθεση, την παραγωγή οργανικής ουσίας από ανόργανη και τη σύγχρονη απελευθέρωση οξυγόνου. Όλα αυτά είναι επί μέρους διαδικασίες σε μια μόνιμη και συνεχή μετατροπή της Γης σε Γαία, που ολοκληρώνεται με την εμφάνιση της ζωής. Η Γη είναι, ήδη, ένας αυτοοργανούμενος και αυτορρυθμιζόμενος οργανισμός, έχει μετατραπεί σε Γαία και αυτό αρχίζει από τα πρώτα στάδια του σχηματισμού της και κορυφώνεται με την εμφάνιση της ζωής. Η ονομασία Γαία, που προτάθηκε και καθιερώθηκε από τους Vladimir Vernadsky, James Lovelock, Lynn Margulis, αλλά και Ελισάβετ Σαχτούρη, Marc και Dianna Mac Menamin και άλλους, δεν είναι τυχαία, αφού η Γαία ήταν η μητέρα του παντός, Παμμήτειρα Γαία κατά τον Ορφικό Ύμνο. Η Γη έχει μετατραπεί σε Γαία ολοκληρωτικά και συνεχίζει να ζει ως Γαία.

Η διαμόρφωση της Γης συνεχίζεται αδιαλείπτως μέχρι σήμερα, με μια σειρά διαδικασιών, που επιτρέπουν στον πλανήτη μας να θεωρείται και να είναι ζωντανός. Η ένταση, ο χρόνος και η κλίμακα των φαινομένων μπορεί να έχει μεταβληθεί, όχι όμως και τα ίδια τα φαινόμενα αυτά. Εδώ, αναφέρονται οι διαδικασίες συνεχούς διαμορφώσεως της γης, οι ενδογενείς δυνάμεις της γήινης διαμορφώσεως. Οι εξωγενείς δυνάμεις και η ζωή, ως γεωλογικός παράγων, θα έλθουν στη συνέχεια, όπως θα έλθει και ο καθοριστικός ρόλος του νερού, όχι μόνο για τη ζωή, αλλά και για όλες τις γεωδιαδικασίες. Σε όλες τις διαδικασίες μετασχηματισμού της στερεής φάσης, ο ρόλος του νερού είναι μόνιμος και καθοριστικός.

Στην αρχική φάση της Γης το νερό διατελεί σε αέρια κατάσταση, ελεύθερο ή δεσμευμένο, λόγω των υψηλών θερμοκρασιών. Κατά τη σταδιακή ψύξη της Γης, επέρχεται μια θερμοκρασία που επιτρέπει την ύπαρξη του νερού σε υγρή μορφή και τότε αρχίζει ο υδρολογικός κύκλος. Οι υδρατμοί υγροποιούνται και δίνουν τις πρώτες βροχές. Οι βροχές επανεξατμίζονται μερικώς, ρέουν επιφανειακώς ή υπογείως, μετά από την αναγκαία κατείσδυση. Τότε αρχίζει η εφαρμογή νόμων της Υδρολογίας, της Υδρογεωλογίας, της επιφανειακής και υπόγειας Υδραυλικής, αναλόγως με τα χαρακτηριστικά των ροών, τον σχηματισμό επιφανειακών και υπογείων υδατικών σωμάτων και συστημάτων, της μηχανικής δράσης του νερού (διάβρωση, αποσάθρωση, διαμόρφωση διατμητικής αντοχής, ενυδάτωση των επιδεκτικών, προς τούτο, γεωυλικών και γεωμορφών). Το νερό αποκτά τη φυσική και γενική του διπλή διάσταση ως προσβάλλον και προσβαλλόμενο στοιχείο. Οι ροές είναι, αναγκαστικώς, πολυφασικές, με την αέρια φάση προερχόμενη από την έντονη ηφαιστειακή δάση. Το πρώτο μέσο υπόγειας ροής είναι, ασφαλώς, το μέσο ασυνεχειών, που δημιουργήθηκε από τις διαρρήξεις λόγω της ηφαιστειακής δράσης, της ψύξης της λάβας και, γενικώς, του στερεού φλοιού και των τεκτονικών κινήσεων, αποτέλεσμα των διαδικασιών στο εσώτατο γήινο τμήμα. Θα χρειαστεί καιρός για να σχηματιστούν τα πρώτα ιζήματα και τα πρώτα πορώδη ή συνεχή μέσα και για να χερσεύσουν τα ανθρακικά ιζήματα και να αρχίσει η διαδικασία της καρστικοποιήσεως. Το νερό ή, καλύτερα, το πρώιμο υδατικό διάλυμα, αποκτά την προσβάλλουσα και την προσβαλλόμενη περιβαλλοντική του ιδιότητα και συμμετέχει ενεργώς στη διαμόρφωση της γεωμορφολογικής, γεωλογικής, ορυκτολογικής και υδρογραφικής εικόνας της Γης, στο πλαίσιο, των εξωγενών, αλλά και ενδογενών δυνάμεων, ξεκινώντας από τις περί το μάγμα και τις μεγάλες διαρρήξεις υδατικές συγκεντρώσεις. Είναι πολύ σπουδαίο να παρατηρήσει κανείς ότι σε μια τέτοια γη, προερχόμενη από προϋπάρχον στοιχείο του ηλιακού μας συστήματος (επανάληψη των μερών του σύμπαντος), το νερό είναι το μοναδικό αμετάβλητο στοιχείο επί της γης. Αμετάβλητο και πεπερασμένο, σε αντίθεση με τη στερεή φάση της γης, της οποίας μόνο τα δομικά στοιχεία, τα ορυκτά, είναι αμετάβλητα σε γενικές γραμμές, εκτός από τα φαινόμενα μεταμορφισμού, παραγενέσεως, μεταστοιχειώσεως και ενυδατώσεως ή αφυδατώσεως, που στην ιστορία του πλανήτη θεωρούμενα, ίσως αποτελούν και τον κανόνα.

Η Φύση είναι σε κατάσταση μη ισορροπίας, και γι αυτό και παραμένει ζωντανή. Από πλευράς δομής, και το στερεό μέρος της, φύσης, η Γη, είναι, επίσης σε κατάσταση μη ισορροπίας και χαρακτηρίζεται από ασυνέχεια, ετερογένεια και ανισοτροπία, ιδιότητες που έχουν ορατό νόημα μόνο σε συγκεκριμένες κλίμακες θεωρήσεως. Και το νερό έχει προσαρμοστεί στη συγκεκριμένη κατάσταση και δομή, και πώς αλλιώς, αφού υπήρξε ο βασικός δημιουργός της, και οι ροές του, όπως και οι συγκεντρώσεις του μέσα σε υδροφόρο μέσο, παίρνουν υπ’ όψη τους τις ιδιότητες αυτές. Ετσι, εκφράστηκαν και οι υδατικές ροές και συγκεντρώσεις με μαθηματικές εκφράσεις που περιέχουν πάντα τις φυσικές και μεταβαλλόμενες γήινες και υδατικές συνθήκες. Θα τις βρείτε εύκολα στον Bernoulli, όπου, με τη διάκριση και το άθροισμα των ενεργειών, θα βρείτε την παρουσία της τοπολογίας, στον Fourier, θερμότητα, αγωγιμότητα και υδροχωρητικότητα του υδροφορέα, στον Darcy, τοπολογία και εσωτερική δομή του υδροφορέα, τα ίδια σε συνθήκες εξαναγκασμένης ροής (αντλήσεις), στον Theis και στον Boulton, τα ίδια σε συνθήκες συνδυασμού ελεύθερης και εξαναγκασμένης ροής, λόγω γεωλογίας και γεωμορφολογίας (εκφόρτιση πηγών), στον Boussinesq. Τέλος, η εξίσωση του Laplace, συνιστά μια ακριβή και χαρακτηριστική μικρογραφία των κοσμικών συνθηκών, καθώς, αποδεικνύει ότι το άθροισμα των μεταβολών του υδραυλικού φορτίου στο χώρο είναι μηδενικό, αλλά και ολοκληρώνει την σταθερότητα του αθροίσματος των μορφών ενέργειας του Bernoulli.

Η αρχέγονη υδρόσφαιρα, η ηλικία του νερού σε σχέση με την ηλικία της γης ήταν πάντα ένα κρίσιμο ερώτημα που θα έδινε απαντήσεις στη ηλικία της ψύξης της γης και στην ηλικία της ζωής. Οι έρευνες, μέχρι σήμερα, δείχνουν ότι πρέπει να αναθεωρηθούν κάποια πράγματα. Η μελέτη των δειγμάτων ζιρκονίου έβαλε το θεμέλιο μιας τέτοιας αναθεωρήσεως καθώς έδειξε μια ηλικία του νερού, απαραίτητου για τη δημιουργία του ζιρκονίου, κοντά στα 4.4 δισεκατομμύρια χρόνια. Παρακάμπτοντας το ζιρκόνιο του οποίου η προέλευση θεωρείται από πολλούς ως διαστημική και μεταφερμένη στη γη με μετεωρίτες, έρευνες σε Αυστραλιανά Αδαία πετρώματα έδειξαν μια τεκτονική των πλακών, ήδη, από 4 δισεκατομμύρια χρόνια. Επίσης, συγκεκριμένες pillow lavas της ηλικίας αυτής οδηγούν στο ίδιο συμπέρασμα, καθώς ο σχηματισμός τους προϋποθέτει την παρουσία νερού, είτε σε μορφή ροής, είτε σε μορφή κυματισμού. Αν αυτό αληθεύει, οι προηγούμενες θεωρίες για την Αδαία περίοδο βρίσκονται μακριά από την αλήθεια. Αντί μιας ζεστής, τηγμένης γήινης επιφάνειας και ατμόσφαιρας, πλήρους CO₂, η γη πρέπει να ήταν κοντά στη σημερινή της μορφή, αποτέλεσμα μιας πολύ γρήγορης, αστραπιαίας για τον κοσμικό χρόνο, ψύξης του αρχικού νεφελώματος.

Η ζωή ξεκίνησε από το νερό (θάλασσα). Το νερό, σαν θάλασσα, ποτάμι, λίμνη, βροχή, χιόνι, πάγος, χαλάζι, δρόσος, πάχνη, πηγή (κοινή ή ιαματική), πηγάδι, νερόμυλος, κανάλι, καταρράκτης και τόσα άλλα, έχει σημαδέψει (έχει γράψει) τη Μυθολογία, την Ιστορία, τη Λαογραφία, τις Θρησκείες και τη Θρησκειολογία, την Επιστήμη, τη Φιλοσοφία, τις Τέχνες, τα Γράμματα. Αντιπροσωπεύει το αγίασμα και τον καθαρμό σε όλες τις θρησκείες. Έχει γεννήσει θρύλους και δοξασίες, έχει εμπνεύσει παραμύθια. Έχει γεννήσει, συντηρήσει, αναπτύξει και καταστρέψει πολιτισμούς. Εχει πνίξει πόλεις και χωριά, έχει διψάσει λαούς, έχει γκρεμίσει βουνά και ανθρώπινα έργα, έχει αποθέσει στη θάλασσα τεράστιους όγκους γης στο δρόμο προς το Πανεπίπεδο. Αποτελεί το αποκλειστικό αντικείμενο, τη βάση, ή βασικό στοιχείο Επιστημών. Το σώμα του ανθρώπου αποτελείται από νερό κατά 70% και υπάρχουν οργανισμοί που ζουν χωρίς αέρα, χωρίς νερό, κανένας. Είναι αδύνατο να περιγράψει κανείς τη σπουδαιότητα του νερού για τη ζωή και για την ίδια τη γη, αλλά και τον οφειλόμενο σεβασμό στο νερό.

Οι θετικές επιστήμες βασίζονται στο πείραμα και στην ενόργανη έρευνα. Η εξέλιξη της Γης, από το αρχικό νεφέλωμα, έως τη σημερινή Γαία, έχουν αναπαρασταθεί με βάση ομοιώματα, αλγόριθμους και εργαστηριακές ή ομοιωματικές προσομοιώσεις. Για έναν επιστήμονα της φύσης, έναν Φυσιογνώστη, όπως ξεκινήσαμε κάποιοι από εμάς, ή ένα Γεωεπιστήμονα, Γεωλόγο και, συγχρόνως, Υδρογεωλόγο, το καλύτερο εργαστήριο είναι πάντα η Φύση. Στη φύση αυτή η μετατροπή της Γης σε Γαία γίνεται συνεχώς, σε μικρογραφία και οι πολλές μικρογραφίες σχηματίζουν το τελικό ολοκληρωμένο σχήμα. Σε κάθε σημείο, ένα είδος και ένα βήμα της μετατροπής αυτής λαμβάνει χώρα. Για παράδειγμα, αν πάτε σε ένα νησί, ένα κλειστό σύστημα, με εξαίρεση την κοσμική, θερμική και φωτεινή, ακτινοβολία, με τις ανθρωπογενείς μεταβολές όλων αυτών, όπως ακριβώς και η γη, με επιπρόσθετα τα ατμοσφαιρικά φαινόμενα, ένα νησί όπου κυριαρχεί η πέτρα και σπανίζει το νερό και όπου τα πάντα γίνονται με και από την πέτρα, θα το καταλάβετε. Η πολλή βλάστηση και το πολύ νερό καλύπτουν την παρατήρηση, θεωρούν δεδομένο κάτι που δεν είναι τέτοιο παρά μόνο μετά τη μετατροπή της Γης σε Γαία, με το νερό. Ένα τέτοιο νησί είναι π.χ. η Τήνος, πιλοτική περιοχή της Επιτροπής Υδρογεωλογίας Σκληρών Διερρηγμένων Πετρωμάτων της Διεθνούς Ενώσεως Υδρογεωλόγων και της Ελληνικής Επιτροπής Υδρογεωλογίας και γι αυτό επιλέγεται ως παράδειγμα, έχοντας μελετηθεί από την πλευρά αυτή. Σε κάθε νησί θα ανακαλύψετε το ίδιο πράγμα. Στην Τήνο, η πέτρα εκπροσωπείται από τις διάφορες μορφές σχιστολίθων, πράσινων μεταμορφιτών με οφειολίθους, μαρμάρων και γρανίτη. Οι σχιστόλιθοι επικρατούν και χρησιμοποιήθηκαν και χρησιμοποιούνται ως δομικό υλικό για σπίτια, στεγάδια, γεφύρια, ξωκλήσια, περιστερώνες και κάθε είδους κατασκευή σε ανοικτούς και κλειστούς χώρους. Με λιθοδομές τους είναι κατασκευασμένες οι πεζούλες με το χώμα, προϊόν της πέτρας κι αυτό, που καλύπτουν όλο το νησί, δημιουργώντας τα μικροσκοπικά χωραφάκια που αναιρούσαν τον ορεινό χαρακτήρα του νησιού και σήμερα περιορίζονται (τι ανεπαρκής λέξη!) να προστατεύουν το νησί από τη διάβρωση και να επιτρέπουν την κατείσδυση του νερού και τη δημιουργία των υδροφόρων οριζόντων του μέσου ασυνεχειών. Είναι αυτά που έκαναν τον Καστοριάδη να ονομάσει την Τήνο χειροποίητο νησί. Τα μάρμαρα ήταν και είναι το υλικό της μεγάλης σειράς των μεγάλων Τηνίων γλυπτών και μαρμαροτεχνιτών. Τα πρασινοπετρώματα έντυσαν όλα τα παλιά δημόσια κτίρια και ναούς ανά την Ελλάδα και στο εξωτερικό. Οι γρανίτες επιδεικνύουν με καμάρι τη σφαιροειδή αποσάθρωσή τους, με τα tafoni και τις alveoles και οι βοτσαλωτές αυλές, πανταχού παρούσες. Όλα από πέτρα και με την πέτρα. Καθώς η παρουσία του νερού είναι περιορισμένη, οι μεγάλες θερμοκρασίες ενός ανελέητου ήλιου και οι ισχυροί άνεμοι επιτείνουν την εξάτμιση. Η σωτηρία της ζωής που επιμένει, ως χλωρίδα και πανίδα στην επιφανειακή ζώνη του ανώτερου εδαφικού στρώματος, είναι η ταπεινή χαμηλή νέφωση, η ομίχλη, που, κινούμενη από τον αέρα αφήνει την υγρασία της, τους υδρατμούς της, στην επιφάνεια του εδάφους. Λίγη, μικρή, αλλά ικανή να εμφανίσει και να διατηρήσει τη ζωή, συμπληρώνοντας τη μεγάλη, πολύπλευρη και θαυμάσια αέναη μετατροπή της Γης σε Γαία.

Γεώργιος Κ. Στουρνάρας

Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (Ενδεικτική)

BAK P. (1999): How Nature Works – The Science of the Self-Organized Criticality, (Translated to Greek), Katoptro Eds, Athens

BUDYKO M. I., RONOV A. B. and A. L. YASHIN A. L. (1987): History of the Earth's Atmosphere, New York: Springer-Verlag

HANCOCK P. J., BOULTON A. J. (2005): Aquifers and hyporheic zones: Towards an ecological understanding of groundwater, Hydrogeological Journal, 13:98-111

KASTING J.E. (1984): The evolution of the prebiotic atmosphere, Origins of Life, 14, 75−82, 1984.)

LOVELOCK J. (1983): Daisy World: A cybernetic proof of the Gaia Hypothesis, The Coevolution Quarterly, n. 38, p. 66-72

Mc MENAMIN M., Mc MENAMIN D. (1994): Hypersea – Life on Land, Columbia University Press, New York

MARGULIS L. (2001): «Ο συμβιωτικός πλανήτης», Εκδόσεις Κάτοπτρο, Αθήνα

NNA MVODO D., NAVARRO-GONZALES R., RAULIN F., COLL P. (2005): Nitrogen fixation by corona discharge on the early Precambrian Earth, Origin Life Evol. Biosph., 2005 Oct; 35(5):401-9)

PAVLIDES S. (2007). Pangaea, Leader Books, Athens (in Greek)

SAHTOURIS E. (1999): Γαία. Το ανθρώπινο ταξίδι από το χάος στον κόσμο, Εκδόσεις Νέα Σύνορα. Α. Α. Λιβάνη

VERNADSKY V. (1926): The Biosphere, rep. 1997, Copernicus, Springer-Verlag

ΒΟΥΔΟΥΡΗΣ, Κ. (2011): Από τον DARCY έως σήμερα: Μια συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης των ερευνών στην Υπόγεια Υδρολογία μέχρι το 1980, Υδροτεχνικά, Τόμος 19, 17-30 (ηλεκτρονική έκδοση, eye.web.auth.gr)

ΣΤΟΥΡΝΑΡΑΣ Γ. (2007.1): Νερό. Περιβαλλοντική Διάσταση και Διαδρομή, Εκδόσεις Τζιόλα, Θεσσαλονίκη

STOURNARAS G. (2010): Water and Geology in Mediterranean, in Holst-Warhaft G., Steenhuis T. [Ed]. Loosing Paradise. The Water Crisis in Mediterranean, Ashgate Eds

ΣΤΟΥΡΝΑΡΑΣ Γ. (2017): Παμμήτειρα Γαία, Διαχρονική Φυσιογνωστική και Φιλοσοφική Προσέγγιση, Εκδόσεις University Studio Press, Θεσσαλονίκη